عمر سعد ملعون در روز 11 محرم دستور کوچ از کربلا به سوی کوفه را میدهد و زنان و حرم امام حسین ـ علیهالسلام ـ را بر شتران بیجهاز سوار کرده و این ودایع نبوت را چون اسیران کفّار در سختترین مصائب و هُموم کوچ میدهند. در هنگام حرکت از کربلا عمر سعد دستور داد که اسرا را از قتلگاه عبور دهند. قیس بن قرّه گوید: هرگز فراموش نمیکنم لحظهای را که زینب دختر فاطمه ـ سلامالله علیها ـ را بر کشته بر خاک افتاده برادرش حسین عبور دادند که از سوز دل مینالید... و امام سجاد ـ علیهالسلام ـ می فرماید: ... من به شهدا نگریستم که روی خاک افتاده و کسی آنها را دفن نکرده، سینهام تنگ شد و به اندازهای بر من سخت گذشت که نزدیک بود جانم بر آید و عمهام زینب وقتی از حالم با خبر شد مرا دلداری داد که بیتابی نکنم. (گویا اسرای کربلا را دوبار به قتلگاه میآورند، یک دفعه همان عصر روز عاشورا بعد از غارت خیام و به درخواست خود اسرا و یک بار هم در روز یازدهم محرم هنگام کوچ از کربلا و به دستور عمر سعد و این کار عمر سعد شاید به خاطر این بود که میخواست اهلبیت ـ علیهمالسلام ـ با دیدن جنازههای عریان و زیر آفتاب مانده شکنجه روحی به اسرا داده باشد.)
بعد از اینکه روز یازدهم محرم اسرا را از کربلا حرکت دادند به سوی کوفه به خاطر نزدیکی این دو به هم روز 12 محرم اسرا را وارد شهر کوفه نمودند گویا شب دوازدهم را اسرا در پشت دروازههای کوفه و بیرون شهر سپری کرده باشند در اثر تبلیغات عبیدالله بن زیاد علیه امام حسین ـ علیهالسلام ـ و خارجی معرفی کردن آن حضرت مردم کوفه از این پیروزی خوشحال میشوند و جهت دیدن اسرا به کوچهها و محلهها روانه میشوند و با دیدن اسرا شادی میکنند.
آمار و اسامی اسرا و بازماندگان واقعه عاشورا
در این جا مناسب است آمار مردان و زنان جداگانه آورده شود.
الف) مردان
جستجو و بررسى منابع کهن حاکى از آن است که بازماندگان مرد از حادثه کربلا افراد ذیل که اغلبشان کم سن و سال هم بوده اند:
1ـ امام سجاد(علیه السلام)، 2ـ حضرت باقر(علیه السلام)، 3ـ عمر بن حسین(علیه السلام)،4ـ محمد بن حسین بن على(علیهما السلام)،5ـ زید بن حسن،6ـ عمرو بن حسن،7ـ محمد بن عمرو بن حسن،8 و 9ـ دو فرزند جعفر،10ـ عبدالله بن عباس بن على(علیهما السلام)،11ـ قاسم بن عبدالله بن جعفر،12ـ قاسم بن محمد بن جعفر،13ـ محمد بن عقیل اصغر،14ـ عقبة بن سمعان، غلام رَباب،15ـ غلام عبدالرحمن بن عبد ربّه انصارى،16ـ مسلم بن رباح غلام امیرالمؤمنین(علیه السلام)و 17ـ على بن عثمان مغربى.
در میان اسیران کربلا از مردان غیر بنی هاشم نام کسی در تاریخ ثبت نشده است، جز مرقع بن ثمامه اسدی که در هنگام جنگ در سپاه امام حسین علیه السلام، وقتی تیرهایش تمام شد، سپاهیان کوفه دستگیرش کردند و او را نزد عمر بن سعد بردند.
اقوام او که در سپاه کوفه بودند وساطت کردند تا عمر سعد او را نکشد. عمر سعد هم او را به همراه اسیران به کوفه فرستاد و عبیدالله به « زاره » تبعیدش کرد.
ب) زنان
ابن سعد تعداد زنان اهل بیت را که اسیر شدند 6 نفر،قاضى نعمان مغربى 4 نفر و ابوالفرج اصفهانى 3 نفر دانسته است. نام این زنان عبارت است از:
1 ـ زینب،2 ـ فاطمه،3 ـ ام کلثوم،4 ـ امّ حسن (دختران امیرالمؤمنین(علیه السلام)); 5 ـ فاطمه،6 ـ سکینه،7 ـ فاطمه صغرى(دختران حسین بن على(علیهما السلام)); 8ـ رَباب (همسر امام(علیه السلام) و مادر سکینه و عبدالله رضیع) و 9ـ امّ محمد (دختر امام حسن بن على(علیهما السلام) و همسر امام سجاد(علیه السلام)).
در میان اسیران کربلا در کاروان حسینی نام زنانی غیر از زنان بنی هاشم نیز به چشم میخورد:
1- حسنیه، خدمتکار امام سجاد علیه السلام، که به همراه پسرش، منحج، به کربلا آمد و پسرش در جنگ با سپاه عمر سعد به شهادت رسید.
2- همسر عبدالله بن عمیر کلبی که با شوهرش به کربلا آمد و در هنگامهی نبرد به میدان رفت و شوهرش را به دفاع از اهل بیت ترغیب کرد. عبدالله خواست او را بازگرداند، اما او نمیپذیرفت، و سرانجام امام حسین علیه السلام او را به خیمه ها باز گرداند.
3- فکهیه که خادمه ی رباب، همسر امام حسین، بود. او با پسرش، قارب بن عبدالله بن اریقط، به مکه و از آن جا به کربلا آمد و پسرش در حمله اول سپاه عمر سعد به شهادت رسید.
4- بحریه، دختر مسعود خزرجی، که به همراه شوهرش، جنادة بن کعب، و فرزندش، عمرو بن جنادة، به کربلا آمد و شوهر و فرزندش هر دو شهید شدند.
5- کنیز مسلم بن عوسجه که بعد از شهادت مسلم فریاد زد:« یابن عوسجاه! یا سیداه.»
6- فضه که بنا به بعضی از روایات در کربلا حضور داشته است.
در تاریخ نقل شده است که وقتی اسیران کربلا را به کوفه بردند، خویشاوندان زنان غیر بنی هاشم نزد عبیدالله رفتند و تقاضای آزادی آنان را کردند. او نیز دستور داد آنان را آزاد کنند و بقیهی اسرا را به شام فرستاد.
و اما ...
زنانى که به گونه اى با نهضت امام(علیه السلام) همکارى داشتند
اینان 4 زن بودند: 1ـ ماریه (دختر سعد یا منقذ عبدیه که منزلش محل تجمع گروهى از شیعیان بصره بود)، 2ـ طوعه (کنیز اشعث بن قیس که مسلم را زمانى که در کوچه هاى کوفه تنها مانده بود، به خانه اش پناه داد)، 3ـ دیلم یا دلهم (همسر زهیر بن قین که همسر خود را تشویق به پیوستن به سپاه امام حسین(علیه السلام) کرد) و 4ـ زنى از کوفیان که لباس و مقنعه براى اسراى اهل بیت فراهم کرد.
زنان معترض به سپاهیان دشمن
با بررسى هایى که صورت گرفت، در مجموع 5 زن در جریان نهضت عاشورا به عملکرد سپاه یزید اعتراض کردند:
1ـ ام عبدالله(دختر حرّ بدىّ کندى، همسر مالک بن نُسَیر)، 2ـ دختر عبدالله بن عفیف کندى، 3ـ زنى از قبیله بنى بکر بن وائل، 4ـ نوار (همسر یا دختر کعب بن جابر بن عمرو ازدى) و 5 ـ نوار (دختر مالک بن عقرب حضرمى، همسر خولى).